DİNLEDEBİYAT
Atın yiğidi kendine kamçı vurdurmaz.
TAMLAMALAR
Bir ismin sahibini ya da özelliklerini bildirmek amacı ile o isim ile birlikte en az bir kelimenin kelime grubu oluşturmasına tamlama denilir. Tamlama oluşturmuş kelimeler anlamca tek bir kelime gibi algılanır.
Tamlamalarda tamlanan ve tamlayan denilen ögeler bulunur:
Tamlanan: Bir tamlamada sahibi, ya da özelliği belirtilip, açıklanan ögedir.
Tamlayan: Bir tamlamada tamlananın sahibi, ya da açıklanan , ya da belirtilen özelliğin kendisidir.
Tamlamalar ikiye ayrılır:
1. İsim Tamlamaları:
İsmin sahibini ya da aidiyetini bildirmek amacı ile kurulan tamlamalardır. En az bir tamlayan ve tamlanandan oluşur.Bir İsim Tamlaması yapılırken tamlayan ve tamlanan eklerinden yararlanılabilir:
Tamlanan Eki( İyelik Eki)
İyelik eki eklendiği ismi başka bir isime sahiplik ya da aidiyet bakımından ilişkilendirir. ( -ı,-i, -u,-ü ekleri)
Örnek: ‘Kapı’ sözcüğüne iyelik eki 1. Tekil şahıs eki getirelim: ‘Ev-i + m = evim’ Görüldüğü gibi ‘evim’ sözcüğünde ‘ ev’ ismi orada ayrı bir kelime ile belirtilmeyen 1. Tekil şahsa aittir. Bunu iyelik eki sağlar.
Şimdi diğer şahıslarda bunu görelim.
Evim, evin, evi, evimiz,eviniz,evleri
İyelik ekleri isim tamlamalarında anlamı aidiyet yönünden tamamlanacak ögeye yani tamlanana getirildiği için tamlanan eki denilir.
Tamlayan Eki (İlgi Eki)
İyelik eki alan tamlanan ile tamlayan arasında istenildiğinde ya da zorunlu hallerde ilgi kurmak amacı ile tamlayana getirilen eklere denilir. (-ın, -in, -un,-ün)
Tamlayana getirildiği için tamlayan eki de denilir.
( i = isim / ky= kaynaştırma eki / te= tamlayan (ilgi) eki / ie= iyelik(tamlanan) eki)
Kapı + n + ın kol + u ( ilgi eki burada zorunlu değil.
İ ky te i ie
Mehmet + in arkadaş + ı ( ilgi eki burada zorunlu kullanılmış.)
İ te i ie
Yukarıdaki son örnekte ilgi eki kullanılmazsa tamlama anlamca oluşamıyor
İsim Tamlamaları 4 ana başlıkta incelenir:
a. Belirtili İsim Tamlamaları:
Tamlayan ve Tamlanan eklerinin ikisini de alan isim tamlamalarıdır.
Örnek:
Ayakkabının bağı
Çocuğun kitabı
Senin ödevin
Not: Belirtili isim tamlamaları cümle içerisinde arka arkaya kullanılmak zorunda değildir.
Örnek:
Çocuğun kolu = Ağlıyordu çünkü kolu kırılmıştı çocuğun.
Senin dersin= Dersin bitti mi senin?
b. Belirtisiz İsim Tamlaması:
Tamlayanı ilgi(tamlayan) eki almayan tamlamalardır.
Örnek:
Kapı kolu / defter sayfası / telefon kılıfı ...
Not: Belirtisiz isim tamlamalarında tamlayan ile tamlanan arka arkaya olmak z
zorundadır. Yani yerleri değişemez. Bu kuraldır. Ancak istisnalar test sorularında çıkmaktadır.
Örneğin ‘ sokak lambası’ belirtisiz bir isim tamlamasıdır
Cümle içinde: ‘Sokak lambası patlamış.’ şeklinde kullanabiliriz.
Ancak: ‘ Lambası patlamış bir sokak var ilerde’ cümlesinde
tamlayan ile tamlananı yer değiştirmiş bir belirtisiz isim tamlaması
görürüz. Bu tür kullanımlar istisnadır.
c. Zincirleme İsim Tamlamaı
İkiden fazla ismin ilgi ya da iyelik ekleri kullanılarak isim tamlaması oluşturmasıdır.
Örnek:
Köpek kulubesi / Köpek kulubesinin önü
B’li İ.Tamlaması / Zincirleme İ. Tamlaması
Yukarıda görüldüğü üzere ‘köpek kulubesi’ kendi başına belirtsisiz İsim tamlaması iken sonradan, iyelik ekinden sonra tamlayan eki alarak ‘önü’ ismi ile ilgi kurmuş ve zincirleme İsim tamlaması oluşturmuş.
Örnekler:
Denizin dibinin rengi
Daire kapısının anahtarı
Ördek tüyünün hafifliği
d. Takısız İsim Tamlamaları:
Tamlayanı da tamlananı da ek almamış isim tamlamalarına denilir. Tamlayan tamlananın ham maddesini yani neyden yapıldığını ya da benzerlik ilgisi ile neye benzediği belirtir.
Örnek:
Altın yüzük = yüzüğün ham maddesi belirtilmiş
Altın kalp = kalp temizlik, parlaklık, değer bakımından altına benzetilmiş.
Not: Benzerlik ilgisi kurulmadan özellik söylenirse sıfat tamlaması olur.
Örnek: İnci diş = Dişin bembeyaz olduğunu, incinin de beyazlığı ile bilinen bir madde olduğu için ona benzetildiğini görüyoruz. Bu kelime grubu takısız isim tamlaması olur.
Bembeyaz diş: Nitelik doğrudan söylenmiş, benzetme yok. Onun için bu sıfat tamlamasıdır.
Sağlam irade = sıfat tamlaması
çelik irade = takısız isim tamlaması
Not: Üniversitelerde bir çok öğretim görevlisi takıız isim tamlamasını reddetmektedir. Yukarıda takısız isim tamlaması olarak verilen örneklerin aslında sıfat tamlaması olduğunu söylemektedirler. Ancak ÖSYM tarafından takısız isim tamlamasının varlığına gerekçe olacak soruların olması bu konuyu öğrenmemizi mecbur bırakmaktadır.
2. Sıfat Tamlamaları
İsimlerin nitelik ve özelliklerini bildiren sözcüklere sıfat denilir. Sıfatlar isimlerin rengi, sayısı, büyüklüğü gibi özellikleri hakkında bilgi verir. En az bir sıfat ve özelliğini verdiği isim beraberce bir anlam bütünlüğü oluştururlar. Bu na sıfat tamlaması denilir.
Sıfat tamlamalarında sıfat önde isim sonda olur. Yani tamlayan önce, tamlanan sonra gelir.
Örnek:
Küçük kapı = ‘küçük’ sıfat, ‘kapı’ isim. İkisi beraber sıfat tamlaması
Beyaz gömlek = ‘beyaz’ tamlayan, ‘gömlek’ tamlanan= sıfat tamlaması
Eski ev / el tablo
iki kişi / şu çocuk .....
Not-1: Sıfat tamlamalarında bir tamlanan birden fazla tamlayana bağlanabilir.
Örnek:
Bu küçük ev = ‘bu’ ve ‘küçük’ sıfatları tamlayandır ve ‘ev’ tamlananını tamlamışlardır.
Şu arkadaki fidanlık
iki küçük yavru köpek
O ufak papağan
3. Karışık Tamlamalar
1. İsim tamlamalarında tamlanan sıfat alabilir.Bu şekilde isim tamlamasını arasına sözcük girmiş olur.
Örnek:
Evin küçük kapısı = Bu örnekte ‘evin kapısı’ belirtili isim tamlamasıdır. Araya ‘küçük’ sıfatı girmiş ve kapı ismini niteleyerek sıfat tamlaması oluşturmuştur. Sonuçta karşımıza ‘tamlananı sıfat tamlaması olan bir belirtili isim tamlaması’ çıkmıştır.
Mevsimin bereketli günleri
Yüzünün donuk hali
İnsanın incinmiş ruhu
2. İsim tamlamalarında tamlayan sıfat alabilir.
Örnek:
Küçük ağacın gölgesi = ‘Ağacın gölgesi’ belirtili isim tamlamasıdır. ‘Ağaç’ sözcüğü küçük sıfatını alarak sıfat tamlaması oluşturmuştur. Bu şekilde karşımıza ‘ Tamlayanı sıfat tamlaması olan bir belirtili isim tamlaması’ çıkmıştır.
Mavi gözün anlamı
güzel günün sonu
kaçak mahkumun aşkı
3. İsim tamlamalarında tamlayan da tamlanan da sıfat alabilir.
Büyük amcamın küçük çocuğu = ‘amcamın çocuğu’ belirtili isim tamlamasıdır. Tamlayan da tamlanan da sıfat almıştır. Sonuçta karşımıza tamlayanı da tamlananı da sıfat almış bir belirtili isim tamlaması çıkmıştır.
Ufak sorunların kocaman etkileri
Şirin okulumun akıllı öğrencileri
Keskin zekanın basit formülü ...